रहेन लोकप्रिय जय र वीरू सिंहको जोडी

काठमाडौँ । भारतको गुजरातस्थित गिर राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु निकुञ्जमा पर्यटकहरूमाझ धेरै लोकप्रिय सिंह जोडी जय र वीरू अब तस्बिर र भिडियोमा मात्र देखिनेछन् । जय-वीरूको क्षेत्र 'कब्जा' गर्न, यस वर्ष जुनमा दुई अन्य सिंह जोडीले जय र वीरूलाई फरक-फरक समयमा आक्रमण गरे र दुवैलाई घाइते बनाए र यस आक्रमणको लगभग एक हप्ता पछि वीरूको मृत्यु भयो । आक्रमणकारी सिंहहरूसँगको झडपपछि जय दुई महिनासम्म लडे पनि जुलाई २९ मा उनको पनि मृत्यु भयो ।

निकुञ्जका सुपरिटेन्डेन्ट मोहन रामले बीबीसीलाई बताएअनुसार जय जुनको सुरुमा एउटा क्षेत्रको नियन्त्रणको लागि भएको झगडामा घाइते भएका थिए, त्यसपछि चार दिन पछि, जुन ४ मा, वीरू पनि यस्तै झगडामा गम्भीर घाइते भएका थिए ।

वीरू यो जोडीमा कान्छो थिए र उनको जुन ११ मा मृत्यु भयो । जय पछिल्लो दुई महिनादेखि उपचाररत थिए, तर उनको पनि जुलाई २९ मा मृत्यु भयो, जसले जय-वीरू जोडीको अन्त्य गर्यो । जय-वीरू जोडीले लगभग पाँच वर्ष पहिले गिर जंगलको ठूलो क्षेत्रमा आफ्नो 'प्रभुत्व' स्थापित गरेका थिए । उनीहरूको यो 'साम्राज्य' गिर जंगलमा कुनै पनि सिंहको सबैभन्दा ठूलो क्षेत्रहरू मध्ये एक थियो । यी सिंहहरू पर्यटकहरूमाझ धेरै लोकप्रिय थिए र पर्यटकहरूले आफैंले तिनीहरूलाई 'जय' र 'वीरू' नाम दिएका थिए ।

जय र वीरूले लगभग पाँच वर्षअघि आफूहरूबीच गठबन्धन बनाएका थिए र पश्चिम गिर वन्यजन्तु क्षेत्रमा रहेका अन्य सिंहहरूलाई पराजित गर्दै एक प्रकारको समूह बनाएका थिए र आफ्नै 'साम्राज्य' स्थापना गरेका थिए ।

उनीहरूको क्षेत्र पूर्वमा काशिया, दुधला र जम्बुथलादेखि पश्चिममा मलंका-केनेडीपुर (केनेडीपुर नर्सरी र मलंका गाउँ दर्डाबाट सासन जाने बाटोमा छन्) र उत्तरमा केरम्बा-डेडकाडी-नतालियादेखि दक्षिणमा रायडीसम्म फैलिएको थियो । उनीहरूको क्षेत्र लगभग १४० वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको थियो र त्यहाँ लगभग पन्ध्र सिंहनीहरू बस्थे । जय-वीरूको क्षेत्र हालैका वर्षहरूमा गिर जंगलमा सिंहहरूले सिर्जना गरेको सबैभन्दा ठूलो क्षेत्रहरू मध्ये एक थियो । यो जोडीले गिर निकुञ्जको पर्यटकीय क्षेत्र (जहाँ पर्यटकहरूलाई सफारीमा लगिन्छ) को ८० प्रतिशत ओगटेको थियो । स्वाभाविक रूपमा, यी सिंहहरू पर्यटकहरूलाई बढी देखिन्थे । साथै, त्यहाँ सिंहनीहरूको ठूलो समूह थियो, त्यसैले तिनीहरू बढी देखिन्थे । विशेष कुरा यो थियो कि यी दुवै सिंहहरू धेरै बलिया र आकर्षक थिए । तिनीहरूले पर्यटकहरूमा गहिरो छाप छोडे। तिनीहरू लगभग नौ वर्षका थिए र आफ्नो युवावस्थामा थिए । 

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी यस वर्ष मार्चमा सासन आए र गिर जंगलमा सफारीमा गए, उनले गलकबारी क्षेत्रमा जय र वीरूलाई हेरेका थिए । यी दुई सिंहहरूले आफ्नो क्षेत्र स्थापना गरेको जंगलको क्षेत्र जंगलको धेरै समृद्ध भाग हो। यसमा पानीका स्रोतहरू, सिंहनीहरू र चितल जस्ता शाकाहारी जनावरहरूको राम्रो जनसंख्या छ, जुन सिंहहरूको लागि खाना हो ।

तिनीहरू जंगलको किनारमा अवस्थित गाउँहरूमा घुम्ने र शिकार गर्ने गर्थे । स्थानीयले जय विरूले कहिल्यै कुनै पनि मानिसमाथि आक्रमण गरेको नदेखेको बताएका छन् । 

निकुञ्जका प्रमुख मोहन राम भन्छन्, जय र वीरु सामान्यतया आफ्नो क्षेत्रमा सँगै गस्ती गर्थे र घुम्थे । तिनीहरू प्रायः सँगै गर्जे र अन्य सिंहहरूलाई टाढा रहन चेतावनी दिए । एक दिन आफ्नो क्षेत्रमा गस्ती गर्दा, वीरू जयबाट अलग भए । यस कारण, जब जय दुधला र डेडकाडी बीचको क्षेत्रमा एक्लै थिए, काशियाका दुई सिंहले उनलाई चुनौती दिए र तीन जना बीच झगडा भयो । एक्लै भएको कारण, जय ती दुई सिंहहरूको सामना गर्न सकेनन् र आक्रमणकारी सिंहहरूले उनको ढाडमा टोके, जसका कारण उनी गम्भीर घाइते भए । जयलाई जुन १ मा उपचारको लागि सासन ल्याइएको थियो । चार दिन पछि, जुन ४ मा, कमलेश्वर-खोखरा दिशाबाट अन्य दुई सिंहहरूले गन्धारैया र केरम्बा बीचको घना सालेदी क्षेत्रमा वीरूलाई चुनौती दिए । एक्लै भए पनि, वीरूले दुई सिंहहरूसँग लडे, तर झगडामा वीरूलाई पनि उनको जेठो भाइ जय जस्तै गम्भीर चोट लाग्यो र जुन ११ मा वीरूको मृत्यु भयो ।

विज्ञहरू भन्छन् कि यस्ता झगडा सिंहहरूको जीवनको एक हिस्सा हो । सिंहहरूले आफ्नो सीमा आफैं निर्धारण गर्छन् र तिनीहरू भित्र बस्छन् । सिंह र सिंहिनीहरूले यसरी आफ्नो क्षेत्रहरू स्थापना गर्छन्। सिंहले एक्लै त्यस्ता क्षेत्रहरू स्थापना गर्न सक्छ वा युवावस्थादेखि नै आफ्ना साथीहरू रहेका अन्य सिंहहरूसँग समूह बनाउन सक्छ । सिंहनीहरू सामान्यतया एक भन्दा बढी सदस्यहरू भएको समूहमा बस्छन् र यसमा आमा, दिदीबहिनी र बच्चाहरू आदि समावेश हुन्छन् । सिंह वा उसको समूहको प्रभावमा रहेको क्षेत्रमा एक भन्दा बढी सिंहनीहरू हुन सक्छन्। सिंहहरूले आफ्नो क्षेत्रमा सिंहनीहरूसँग आफ्नो परिवार बढाउने प्रयास गर्छन् ।

तर सिंहहरू पनि क्षेत्र कब्जा गर्न लडिरहन्छन्। भाले बच्चाहरू वयस्क भएपछि, तिनीहरूलाई सिंह र सिंहनीहरूको समूहबाट निकालिन्छ । अनुसन्धानकर्ताहरू भन्छन्, सिंहहरूले आफ्ना रगतका नातेदारहरूसँग यौन सम्बन्ध राख्नबाट बच्न यसो गर्छन्, ताकि आनुवंशिक दोषहरूबाट बच्न सकियोस् । परिवारबाट निष्कासित जवान सिंहहरू आफ्नो क्षेत्र स्थापित गर्न नयाँ क्षेत्रमा जान्छन् । त्यस्तै गरी, यदि अर्को परिवारबाट निष्कासित अर्को जवान सिंह भेटियो भने, त्यस्ता दुई सिंहहरूले पनि संयुक्त क्षेत्रमा आफ्नो 'प्रभुत्व' स्थापित गर्ने प्रयास गर्छन् । वयस्क भएपछि, यी सिंहहरू अझ शक्तिशाली हुन्छन् र आफ्नो क्षेत्रमा 'शासक' सिंहहरूलाई चुनौती दिन्छन्, जसको परिणामस्वरूप सिंह झगडा हुन्छ ।