भारतीय उपराष्ट्रपतिको अचानक राजीनामा, के छ संबैधानिक व्यवस्था ?

काठमाडौँ । भारतीय उपराष्ट्रपति जगदीप धनखडले स्वास्थ्यको कारण देखाउँदै आफ्नो पदबाट राजीनामा दिएका छन् । सोमबार राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मुलाई पठाएको राजीनामामा उनले अब आफ्नो स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिने बताएका छन् ।

धनखडले राष्ट्रपतिलाई लेखेको पत्रमा भनेका छन्- 'म संविधानको धारा ६७ (क) बमोजिम तत्काल लागू हुने गरी भारतको उपराष्ट्रपति पदबाट राजीनामा दिन्छु ।' ७४ वर्षीय धनखडले अगस्ट २०२२ मा उपराष्ट्रपतिको पदभार ग्रहण गरेका थिए । यस्तो अवस्थामा उनको कार्यकाल २०२७ सम्म थियो ।

विभिन्न मिडिया रिपोर्टमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र भारतीय जनता पार्टीका शिर्ष नेताहरुसँग व्यापक असहमति भएपछि उनको राजीनामा आएको उल्लेख गरिएको छ ।  उपराष्ट्रपतिले अचानक राजीनामा दिएपछि अब नयाँ राष्ट्रपति चयन बारे भारतमा बहस शुरु भएको छ । 

संबैधानिक व्यवस्था 

भारतमा उपराष्ट्रपति पद राष्ट्रपति पद पछिको सर्वोच्च संवैधानिक पद हो । संविधान अनुसार उपराष्ट्रपतिको निर्वाचन संविधानको धारा ६३ देखि ७१ र उपराष्ट्रपति (निर्वाचन) नियमावली १९७४ अन्तर्गत हुन्छ । अब उपराष्ट्रपतिको पद रिक्त भएकोले निर्वाचन आयोगले नयाँ उपराष्ट्रपतिको निर्वाचनको व्यवस्था गर्नुपर्ने हुन्छ । संविधानमा उपराष्ट्रपतिको पद सकेसम्म चाँडो भर्नुपर्ने उल्लेख छ । अर्थात्, यस पदको निर्वाचनको व्यवस्था यथाशक्य चाँडो गर्नुपर्नेछ । संविधानको धारा ६८ को धारा २ अनुसार उपराष्ट्रपतिको मृत्यु, राजीनामा वा पदबाट हटाइएमा वा अन्य कुनै कारणले गर्दा भएको रिक्त पद पूर्ति गर्न यथाशक्य चाँडो निर्वाचन गर्ने व्यवस्था छ ।

भारतीय निर्वाचन आयोगको वेबसाइटका अनुसार, सामान्य अवस्थामा, निवर्तमान उपराष्ट्रपतिको कार्यकाल समाप्त भएको ६० दिन भित्र अर्को उपराष्ट्रपतिको निर्वाचन गरिसक्नुपर्छ । यो निर्वाचन प्रक्रिया उपराष्ट्रपतिको कार्यकाल समाप्त हुनुभन्दा अगाडि नै सम्पन्न हुन्छ । तर यदि उपराष्ट्रपतिको मृत्यु, राजीनामा वा बर्खास्ती वा अन्य कुनै कारणले गर्दा यो पद रिक्त हुन्छ भने, यसलाई भर्नको लागि सकेसम्म चाँडो चुनाव गर्ने व्यवस्था गरिन्छ ।

संविधानको धारा ६६ अनुसार, संसदका दुवै सदन (लोकसभा र राज्यसभा) का सदस्यहरू मिलेर बनेको निर्वाचन मण्डलले उपराष्ट्रपतिको निर्वाचन गर्दछ । समानुपातिक प्रतिनिधित्व अनुसार, निर्वाचन एकल संक्रमणीय मत मार्फत गरिन्छ । यो मतदान गोप्य मतदान मार्फत गरिन्छ ।

योग्यता र भूमिका

उपराष्ट्रपतिको उम्मेदार बन्न कुनै व्यक्ति भारतको नागरिक हुनुपर्ने, पैंतीस वर्ष उमेर पूरा गरेको र राज्यसभाको सदस्यको रूपमा निर्वाचित हुन योग्य रहेको हुनुपर्ने व्यवस्था रहेको छ । भारत सरकार वा कुनै पनि राज्य सरकार वा कुनै पनि मातहत स्थानीय निकाय अन्तर्गत कुनै पनि लाभको पद धारण गरेको कुनै पनि व्यक्ति यसको लागि योग्य नहुने भनिएको छ ।

संविधानले उपराष्ट्रपतिको मृत्यु भएमा वा कार्यकाल समाप्त हुनुभन्दा अगाडि राजीनामा दिएमा वा उपराष्ट्रपतिले राष्ट्रपतिको रूपमा काम गरेमा उनको काम कसले लिने भन्ने बारेमा केही पनि भनेको छैन ।

भारतको संविधान अन्तर्गत, उपराष्ट्रपति राज्यसभाको पदेन अध्यक्ष हुन् । संविधानमा उपराष्ट्रपतिसँग सम्बन्धित एउटा मात्र प्रावधान छ, जुन राज्यसभाको अध्यक्षको रूपमा उनको कामसँग सम्बन्धित छ । यदि यो पद रिक्त भयो भने, यो काम राज्यसभाको उपाध्यक्ष वा भारतको राष्ट्रपतिद्वारा अधिकृत कुनै अन्य राज्यसभा सदस्यले गर्छन् । भारतमा, उपराष्ट्रपति देशको दोस्रो सर्वोच्च संवैधानिक पद हो । उनको कार्यकाल पाँच वर्षको हुन्छ, तर कार्यकाल समाप्त भए पनि, उनी नयाँ उपराष्ट्रपतिले कार्यभार ग्रहण नगरेसम्म पदमा रहन सक्छन् । यद्यपि, उपराष्ट्रपति संसदको कुनै पनि सदन वा कुनै पनि विधान सभाको सदस्य हुँदैनन् ।

संविधान अनुसार, राष्ट्रपतिको मृत्यु, राजीनामा वा बर्खास्तगीको कारणले राष्ट्रपतिको पद रिक्त भएको समयदेखि राष्ट्रपतिको प्रारम्भिक निर्वाचन नभएसम्म उपराष्ट्रपतिले राष्ट्रपतिको रूपमा काम गर्छन् (जुन कुनै पनि अवस्थामा रिक्तताको मितिबाट छ महिना भन्दा पछि हुने छैन) । जब राष्ट्रपति अनुपस्थिति, बिरामी वा अन्य कुनै कारणले आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्न असमर्थ हुन्छन्, उपराष्ट्रपतिले आफ्नो स्थानमा ती कार्यहरू गर्छन् । यस अवधिमा, उपराष्ट्रपतिसँग राष्ट्रपतिको सबै अधिकार र विशेषाधिकारहरू हुन्छन् । उपराष्ट्रपतिलाई राज्यसभाको तत्कालीन सदस्यहरूको बहुमतले पारित गरेको र लोकसभाले सहमति जनाएको प्रस्तावद्वारा पदबाट हटाउन सकिने प्रावधान पनि छ ।