कोलेस्ट्रोल नियन्त्रण गर्न के खाने र के नखाने ?

काठमाडौँ । हामीमध्ये धेरैलाई पकौडा, समोसा र बर्गर जस्ता खानेकुरा मन पर्छ । तर हामी प्रायः सुन्छौं, यी खानेकुराहरूको अत्यधिक सेवनले कोलेस्ट्रोलको स्तर बढाउन सक्छ । डाक्टरहरूका अनुसार, कोलेस्ट्रोल बढ्ने समस्या अहिले वृद्धवृद्धामा मात्र नभई युवाहरूमा पनि गम्भीर समस्या बन्दै गएको छ । सानै उमेरमा कोलेस्ट्रोलको स्तर बढी हुनु पछिल्लो उमेरमा कोलेस्ट्रोल बढेको भन्दा धेरै हानिकारक हुन सक्छ । त्यसो भए कोलेस्ट्रोल भनेको के हो, यो हाम्रो शरीरमा कसरी बढ्छ र यसलाई कसरी घटाउन सकिन्छ ?

कोलेस्ट्रोल एक फ्याटी 'जेल' जस्तो पदार्थ हो, जुन लिपिड श्रेणी अन्तर्गत आउँछ । यसले शरीरमा धेरै महत्त्वपूर्ण कार्यहरूमा योगदान पुर्‍याउँछ । कोलेस्ट्रोल शरीरको हरेक कोषमा हुन्छ र रगत मार्फत सम्पूर्ण शरीरमा पुग्छ । यसले प्रत्येक कोषको वरिपरि एक प्रकारको सुरक्षात्मक तह बनाउँछ । कोलेस्ट्रोल केही हर्मोनको उत्पादनमा सहयोगी हुन्छ । कलेजोले शरीरमा उपस्थित कुल कोलेस्ट्रोलको लगभग ८० प्रतिशत उत्पादन गर्छ ।

कोलेस्ट्रोल कहिले हानिकारक हुन्छ ? 

कोलेस्ट्रोल दुई प्रकारका हुन्छन्- एचडीएल र एलडीएल । एचडीएल अर्थात् उच्च घनत्वको लिपोप्रोटिनलाई राम्रो कोलेस्ट्रोल भनिन्छ, जबकि एलडिएल अर्थात् कम घनत्वको लिपोप्रोटिनलाई खराब कोलेस्ट्रोल मानिन्छ । जब एचडीएल र एलडिएल रगतमा उपस्थित हुन्छन् र शरीरमा प्रवाहित हुन्छन्, एचडीएल कुनै अवरोध बिना अगाडि बढ्छ ।

तर यदि एलडीएलको स्तर उच्च छ भने, यो टाँसिने पदार्थ जस्तै रक्तनली र धमनीहरूमा ठोक्किन सक्छ र त्यहाँ टाँसिन सक्छ । यसले प्लाक बनाउँछ, जुन एक प्रकारको तह हो । यदि यो प्लाक लामो समयसम्म जम्मा भइरह्यो भने, रगतको प्रवाहमा अवरोध हुन सक्छ ।

यसको कारणले गर्दा, पर्याप्त अक्सिजन र पोषक तत्वहरू मस्तिष्क र मुटुमा पुग्न सक्दैनन्, जसले हृदयघात वा स्ट्रोकको जोखिम बढाउँछ । धेरै कारकहरूले तपाईंको कोलेस्ट्रोलको स्तरलाई असर गर्न सक्छन् - जस्तै उमेर, औषधि सेवन वा अवस्थित स्वास्थ्य अवस्था । साथै, जीवनशैली, दिनचर्या र आहारले पनि यसको स्थिति निर्धारण गर्दछ । यो तपाईं कति शारीरिक रूपमा सक्रिय हुनुहुन्छ भन्ने कुरामा पनि निर्भर गर्दछ ।

अल्ट्रा-प्रशोधित खाना र ट्रान्स फ्याटले कोलेस्ट्रोलको स्तर बढाउन सक्ने चिकित्सक बताउँछन् । हामी प्रशोधित खाजा र बेकरी उत्पादनहरूको बारेमा कुरा गर्दैछौं, जसमा कृत्रिम बोसो हुन्छ । तिनीहरू पुन: प्रयोग गरिएको तेलमा बनाइन सक्छन् वा धेरै नुन र चिनी हुन सक्छन् ।

साथै, मैदा जस्ता अत्यधिक परिष्कृत कार्बोहाइड्रेटहरू बेवास्ता गर्नुपर्छ । यी एन्टिअक्सिडेन्टको कमी हुन्छन् र एलडीएल कोलेस्ट्रोलको स्तर बढाउँछन् । थप रूपमा, अल्ट्रा-प्रशोधित खानाहरू प्रायः तौल बढ्ने र सूजनसँग सम्बन्धित हुन्छन्, जसले हृदय रोगको जोखिम बढाउन सक्छ ।

क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूको टोलीले युवा उमेरमा उच्च कोलेस्ट्रोलको स्तर पछिको उमेरमा सुरु हुने उच्च कोलेस्ट्रोल भन्दा बढी हानिकारक हुन सक्ने बताएका छन् ।

यसलाई कसरी घटाउने ?

तपाईं जति धेरै शारीरिक रूपमा सक्रिय हुनुहुन्छ, तपाईंको मांसपेशीहरूले ऊर्जाको लागि त्यति नै धेरै बोसो प्रयोग गर्नेछन् । यसको अर्थ शरीरमा संतृप्त बोसोको मात्रा कम हुनेछ। यसले प्लाक जम्मा हुनबाट रोक्नेछ र हृदयघात वा स्ट्रोकको जोखिम पनि कम हुनेछ । स्वस्थ मुटुको लागि केही बानीहरू अपनाउनु महत्त्वपूर्ण छ - जस्तै धूम्रपान नगर्ने, तौल नियन्त्रणमा राख्ने, मदिरा सेवन सीमित गर्ने । यस बाहेक, संतृप्त बोसो, ट्रान्स फ्याट र प्रशोधित खानाबाट टाढा रहने ।

धेरै अनुसन्धानहरूले खुलासा गरेका छन् कि सन्तुलित आहारले कोलेस्ट्रोल नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ । खानामा फाइबर हुनु महत्त्वपूर्ण छ। फाइबर आन्द्रामा जान्छ र जेल जस्तो तह बनाउँछ। यसले पाचन प्रक्रियालाई ढिलो बनाउँछ । यस बाहेक, केही प्रकारका प्रोटिन पनि लाभदायक हुन सक्छन् । समग्रमा, यदि तपाईंले आफ्नो आहारमा फाइबरको मात्रा बढाउनुभयो भने, कोलेस्ट्रोलको स्तर सन्तुलित राख्न सकिन्छ । अन्न, ओटमिल, ओट्स, बदाम, फलफूल र तरकारीहरूमा फाइबर प्रशस्त हुन्छ ।

पानीले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ

शरीरमा पानी र तरल पदार्थको कमीले धेरै समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । यो मुटु र रक्तसञ्चारको लागि विशेष गरी हानिकारक हुन सक्छ । जब शरीर निर्जलित हुन्छ, रक्त प्रवाह कम हुन्छ । यसले कम रक्तचाप, चक्कर लाग्ने र बेहोस हुने जस्ता अवस्थाहरू निम्त्याउन सक्छ ।

शरीरमा रगत पम्प गर्न मुटुले बढी मेहनत गर्नुपर्छ, जसले गर्दा मुटुको धड्कन छिटो हुन्छ र धड्कन बढ्न थाल्छ । डिहाइड्रेसनले रगत बाक्लो हुन सक्छ । यसले रगत जम्ने सम्भावना बढाउँछ र हृदयघातको जोखिम पनि बढाउन सक्छ । त्यसैले, मुटुको ख्याल राख्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ । कहिलेकाहीँ जीवनशैली परिवर्तन मात्र पर्याप्त हुँदैन । यस्तो अवस्थामा औषधिको मद्दत पनि लिन सकिन्छ । हृदयघातबाट बच्न नियमित जाँच गराउनु र डाक्टरसँग परामर्श लिनु महत्त्वपूर्ण छ ।

-बिबिसी हिन्दीबाट