स्वयम्भूमा बाँदर र नाग 

स्वयम्भूमा बाँदरहरु कसरि आइपुगे 

महानगर काठमांडूको पच्छिम सिमानामा रहेको स्वयम्भू थुम्कोमा हरियाली देखिरहनाले सबैको मनमा आनन्दको अनुभूति हुनु स्वाभाविक हुन्छ I स्वयम्भूको धेरै नाम भएतापनि पर्यटकहरुको  आगमन  बढ्दै जादा सन् १९७० तिर यसलाई मंकी टेम्पल पनि भनियो I

तर स्वयम्भुमा बाँदरहरु कसरि आए ? समय परिस्थिति अनुसार त्यहाँ ३००  देखि ६००  सम्म संख्यामा रहन गएका यी बाँदरहरु आफ्नो समूह बनाई बस्ने गर्दछन I महाचैत्य का बाँदर , मन्जुश्रीका बाँदर, भगवानपाउँका बाँदर ,आनन्दकुटी  विहारका बाँदर,  गीता मन्दिर परिसरका बाँदर, आदी I तर यी बाँदरहरु सुरु सुरुमा नागार्जुन बनबाट खानाको खोजि गर्दै आउने  र  फेरि उतै फर्कने गर्दथिए I

बालाजु र पाँचधारा  बिचमा बस्ति बडेर   खेति  सुरु हुन थाले पछि स्वयम्भू आएका बाँदरहरु स्वयम्भूमै रही चैत्यमा चडाएका  अछेता औं  फलफुलमा रमाउन थाले र फर्कन छाडे Iस्वयम्भू र नागार्जुन बिचको जंगल नास भएर गयो तरपनि  स्वयम्भूका जंगलमा भएका बृक्ष्यका फलफुल, किरा फट्यांग्रा पनि उनीहरुको स्वादिलो खाना भैरहेको थियो I फलस्वरूप उनीहरुले घर यतै बनाए I अर्को भनाइ सत्ययुगकै बेलाको  छ जुनबेला यहाँ विभिन्न बोधिसत्त्वहरु स्वयम्भूको दर्शन गर्न आउथे I

यिनीहरु मध्य एक बिपस्वीबुद्ध थिए I उहाँ यहाँ स्वयम्भूको दर्शनगर्न आउनु हुदा वनमा नै ध्यान गरि बस्नु भएको थियो I उहाँको अंक रक्षक महाबली महांकाल पनि  बुद्धको सुरक्ष्याका लागि  अगाडी पहरेदार भइ बस्नु भएको थियो I त्यसै बेला  अर्का महाबली हनुमानलाई बुद्धको दर्शन गर्न मन लागेकाले स्वयम्भूमा आउनुभयो I

तर बुद्ध  ध्यानमा  मग्नरहनु भएकोले ध्यानमा बाधा नहोस भनि भित्र जान दिएनन् I यतिकैमा हनुमानलाई रिसउठेकाले भित्र पस्न पाउन  भना भन हुन लाग्यो  I यस झगडामा हनुमानले बलिष्ट  महांकाललाई आफ्नो डण्डाले  माथिबाट हान्दा महांकाल पुड्का  र  भुडीदार  बन्न  पुगे I  महाँकाल पनि के कम, उनले पनि रिसको  झोकमा बलिष्ठ  हनुमानलाई  बेस्सरी धकिलिदिदा त्यस बेलासम्म  दुई खुट्टे भैरहेका  हनुमान भुइमा  लडेर  चार खुट्टे हुन पुगे र  त्यसै बेला देखि  स्वयम्भूमा  रहन थालेको जन स्थुति छ I

स्वयम्भूमा महाबलिहरु 

 स्वयम्भूमा सर्पमणि 

काठमाडौँ उपत्यकामा किवंदन्ती र कथाहरु  इतिहाँसको एक अंग मानिंदै आउनुमा यस संग सम्बन्धित मूर्ति , चैत्य , मन्दिर , चौतारा कला , संस्कृति सहायक भैदिएका छन् I यि जिवन्त अवषेसहरुमा कुदिएका सिलापत्र तिनीहरुको बस्तबिक्तालाई येथार्थमा पुर्याउन सहायक सीद्ध छ I

यसैले यसको खोज खबर गर्नु औं सम्प्रेसन गर्नु , भुलेका कुराहरुलाई पुस्तालाई बताउदै जानु पनि राम्रै हुञ्छ I यस्तै एउटा चैत्य र यस संग सम्बन्धित सर्प मणि को चर्चा यहाँ गर्न लागिपरेको छु I हुनत सर्पको शिरमा मणि हुञ्छ भन्ने धेरै भएता पनि देख्ने कमै हुनेहुदा विश्वास गर्न गार्हो पर्दछ I तर संग्रहालयमा गईहेरेमा सर्पमणि यहिहो भनि उल्लेख भएको पाऊछोउ I स्वयम्भूमा  यस्ता दुई उदाहरण छन् जसले सर्पमणि भएको बताउछ I

स्वयम्भूकोपूर्व ठूलो भर्याङ्ग चड्दै जादा  या ओर्लदा तिन ठुला बुद्धका मूर्ति भएको ठाउँ मुन्तिर एक चैत्य छ I चैत्यको फेदमा सर्पले बेरेको डुंगाको आकार देखिञ्छ I गुभाजु एवं संस्कृतिबिध बाबुराजा बुद्धाचार्यले सर्पको मणि यहि पाईएको ले त्यस को संझनामा यो चैत्य निर्माण गरिएको हो भन्नु भएको थियो I कतिलाई यो कुरा थाहा होला कतिलाई थाहा नहुन सक्छ I विश्वास गर्नु या नगर्नु आफ्नै ठाउमा छ I 

 स्वयम्भूमा सर्पमणि पाइएको किवदन्तिको नाता पाटनका दुई दिदी बहिनी संग रहेछ I तन्डुकार परिवारका यी दिदी बहिनी एक घरमा बस्दै आएका रहेछन I आफ्नो घर नभएकोले बिहान सबेरै पहिलो डाकमा नै उठी स्वयम्भूको दर्शन गर्न जाने गरेका रहेछन I पाटनबाट स्वयम्भू निकै टाडा भएता पनि भाडाको घरमा बसीराखनु भन्दा घुमेर आउन जाति होला भनि दैनिक कार्य यसरि मिलाएका रहेछन दिदी बहिनीले I

सदाझै एकदिन पहिलो डाक मै उठी दिदी बहिनी  पाटनबाट स्वयम्भूको दर्शनगर्न हिडे I त्यो समयमा बाटोमा बत्तिहुने कुरै भएन I स्वयम्भूको पूर्वको बाटोमा स्यानो गोरेटो मात्र थियो र जंगल घना थियो I स्यानो गोरेटो बाटो हुदै जंगलको बाटो छिचोल्दै अध्यारोमा पूर्व सीडीबाट उकालो लागोरहेको बेला एक ठाउँमा बाटोको छेवैमा गोबरले छोपेको ठाउबाट अध्यारोमा पनि  उज्यालो प्रकास आइरहेको देखे र  एक सर्प पनि छेवैमा मरेको अवश्थामा देखियो I

हो न हो यो  सर्प मणि नै हुनुपर्छ भनि गोबर सहित उठाई नजिकैको भौचा खुशी (खोला)मा मणि पखाल्न लगे र पखालि सके पछि अब के गर्ने भनि  बहिनीले दिदीलाई सोधने भए I बहुमूल्य बस्तु प्राप्त भएकोले  दिदीले  सो बस्तु  घर लगि राख्ने  विचार राख्दा  उप्ता बस्तु  फुत्त  उडेर  तल खोलामा झरन गयो I आफ्नो लापरवाही र दिदीले घर लाने  कुरा गर्ने बितिकै  अमूल्य बस्तु  पानीमा  खस्नगएकोले दुवै बिलौना  गर्न लागे  र  अब फेरि पाएमा  मन्दिरमा लगि चडाउने भन्दा  उप्त बस्तु खोलाबाट फेरि फुत्त उडेर  माथि  आउदा समातेर स्वयम्भू ल्याई  पुजारीलाई  दिए I

स्वयम्भू वनमा नाग चैत्य                    

भुइखेल बाट स्वयम्भू वन हेर्दा पर्यटकहरु रमाइरहेको देखिन्छन I 

पुजारीले  उप्त  बहुमूल्य  सर्पमणी स्वयम्भूको गजूर माथि  एक भाडामा  राखि  झुन्डाउन  लगाई  चडाई राख्न लगाए I उप्त मणि  हालपनि  त्यहाँ  छ भन्ने गरिन्छ I मणि प्राप्त भए कै दिन कार्तिक महिनाको एक दिन मणि पाएको दिनको संझनामा बर्षेनी पाटनबाट बाजा बजाई स्वयम्भू आउने र तन्डुकार परिवारबाट  स्तुपा माथि चडी मणी र भाडा सफाई गर्नुका  साथै चतामरी चडाई तल एवं जंगलतिर फाल्ने, चडाउने  चलन अहिले पनि छ I 

यस अवसरमा मृत आत्माको सम्झनामा बाजा बजाई  स्तुपा परिक्रमा  गर्ने पनि गरिन्छ I सामान्यतया  स्वयम्भूमा यस्तो खाले  बाजा बजाउने चलन नभएता पनि सो दिन अलग खाले बाजा बजाईन्छ I खड्गीहरुले  बजाउने यो बाजालाई न्याछी (नायखिं) बाजा भन्ने  गरिन्छ I अर्कोतिर शान्तिपुर मन्दिरको अगाडी गुभाजू पुजा गरिरहनु हुने र खड्गीहरु न्याछी बजाई 

उप्त मणि प्राप्त भएको स्थानमा बनाइएको चिबामा पाटन इखाछे  निवासी  पिता  महब्यख्वा  माता  ज्ञान्था पुत्री  हेरामाया  सरिमाया  भाजु  भिमलाल कास्य गोत्र  सम्बत १०७२  ने. स. लेखिएको  छ I  पूर्व भर्याङ्गबाट स्वयम्भू महा चैत्य जानु भएमा तिन बुद्ध मूर्ति भएको ठाउँ मुन्तिर सो चैत्यलाई पनि हेर्न नभुल्नु होला I अरुलाई पनि बताउनु होला I सुन्नेलाई सुनको माला भन्नेलाई फूलको माला यो कहावत अनुसार सर्पमणि नै भइ सर्प दिवस मनाई जाला I   

  - केशब श्रेष्ठ