पुनर्निर्माण गरियो काठमाडौंको रानीपोखरीभन्दा ४० वर्ष जेठो भक्तपुरको रानीपोखरी

काठमाडौं । शिवरात्रिको दिन भक्तपुर नगरपालिका– १ सल्लाघारीका ७१ वर्षीय रत्नबहादुर गुरुङ पुनर्निर्मित रानीपोखरी नियाल्दै थिए । 

शिवरात्रिकै दिन उद्घाटन गरिएको पोखरी जति तामझामसहित तरंगित देखिन्थ्यो, गुरुङको मुहारमा पनि उत्तिकै खुसीहरू तरंगित भएको आभास हुन्थ्यो । यही ठाउँमा जन्मेर हुर्केका गुरुङ हँसिलो मुहारमा ‘नोस्टाल्जिक’ भए । ‘पहिले यो पोखरीलाई भूतपोखरी भन्थ्यौँ । हामी सानोमा यहाँ घुम्थ्यौँ, पौडी खेल्थ्यौँ,’ उनी बाल्यकाल सम्झन्छन्, ‘भक्तपुरको भित्री सहरमा बस्ने धोबीहरू र वरपरका मानिस यहीँ लुगा धुन आउँथे, यहीँ सुकाउँथे । सेनाले यो ठाउँ लिएपछि मानिसको आऊजाऊ बन्द भयो ।’ 

उनको जमानामा मानिसले खरानीले लुगा धुन्थे । उनले हेर्दाहेर्दै सेना आयो, साबुन आयो, तर पोखरी बिलायो । अहिले बनेको नयाँ पोखरीको ठाउँमा गुरुङ पुरानो पोखरीको आकृति उतार्ने कोसिस गर्छन्, ‘पहिले पोखरीको छेउछाउमा ठुल्ठूला ढुंगा थिए । पोखरीमा कहिल्यै पानी सुक्दैनथ्यो । बीचमा मर्मत सम्भार नहुँदा लोप नै भइसकेको थियो । अहिले धेरै राम्रो बनेछ ।’ 

रानीपोखरी भन्नेबित्तिकै धेरैको मनमस्तिष्कमा काठमाडौंको रानीपोखरी आउने गर्छ । तर, भक्तपुरको सल्लाघारीमा रहेको रानीपोखरी काठमाडौंको भन्दा ४० वर्ष पुरानो हो । पुरातत्वविद् प्रा.डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ भन्छन्, ‘भक्तपुरको रानीपोखरी नेपाल संवत् ७५० (वि.सं. १६८७) मा भक्तपुरका तत्कालीन राजा जगज्र्योति मल्लले बनाउन लगाएका हुन् । काठमाडौंको रानीपोखरी नेपाल संवत् ७९० (वि.सं. १७२७) मा प्रताप मल्लले बनाएका हुन् ।’ काठमाडौंको रानीपोखरीले संरक्षण पाइरह्यो । तर, भक्तपुरको पोखरीले संरक्षण नपाउँदा अस्तित्व हराउने क्रममा थियो । 

सेनाको  ब्यारेकभित्र 

यो पोखरी पहिले सल्लाघारीस्थित नेपाली सेनाको ब्यारेक (वीरेन्द्र सैनिक आवासीय मावि) को कम्पाउन्डभित्र परेको थियो । २०४० सालतिर सैनिक तालिम केन्द्र निर्माणका लागि जग्गा अधिग्रहण भएसँगै रानीपोखरी क्षेत्रमा आवतजावत बन्द गरियो । तर पोखरीको वरिपरि रहेका देवता (कूलपूजा÷दिगु पूजा)का लागि भने वर्षको दुई दिन त्यहाँ प्रवेश गर्न पाइने व्यवस्था थियो । 

नेवार समुदायमा वर्षको एकपटक आफूले पुज्ने देवता अर्थात् कुल देवतालाई स–परिवार पूजा गर्ने चलन छ । सोही परम्परा अनुसार प्रजापति समुदाय वर्षको एकपटक यस पोखरीसँगै रहेको आफ्नो कुल देवतालाई पूजा गर्न आउने गरेको भेलबहादुर प्रजापति बताउँछन् । ‘सेनाले घेरेको बेला पनि कुलपूजाको दिन प्रवेश दिइन्थ्यो । अब रानीपोखरी पुनर्निर्माण भएपछि झनै सजिलो हुने भयो,’ उनले भने, ‘नगरपालिकाले पोखरी पुनर्निर्माण गरेर राम्रो काम ग¥यो । बन्न पनि धेरै नै राम्रो बनेको छ । हामीले नै यो पोखरी बिर्सने अवस्था आइसकेको थियो ।’

स्थानीयले पोखरीको पानी प्रयोग गर्न नपाएसँगै पोखरीको संरक्षण हुन पाएन । पानी सुकेर झारपात पलाई पोखरी नै नदेखिने अवस्थामा पुगिसकेको थियो । 

२०७५ वैशाखदेखि भक्तपुर नगरपालिकाको पहलमा पोखरीको सरसफाइ सुरु गरिएको हो । पुनर्निर्माण कार्य भने सोही वर्षको १ माघदेखि सुरु गरियो । ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक अध्ययन टोलीको अध्ययनपछि यसको संरक्षण र पुनर्जीवनको कार्य अघि सारेको नगरपालिकाले जनाएको छ ।
स्थानीय स्तरमा ‘भूत पोखरी’का नामले चिनिने यस पोखरीलाई जीर्णोद्धारपछि ‘न्हू पुखू’ नाम दिइएको छ । अबका दिनमा सर्वसाधारणका लागि समेत पोखरी खुला राखिने नगरपालिकाले जनाएको छ ।

शिवरात्रिकै दिन कृष्णराम त्वाती आफू बाल्यकालमा खेल्ने ठाउँ हेर्न आएका थिए, जहाँ उनी २०२८ सालतिर साथीहरुसँग खेल्थे । ‘त्यतिखेर झाडी थियो । अहिले कस्तो भएछ भनेर आज हेर्न आएको हुँ,’ उनले भने, ‘पोखरीको पुनर्निर्माण भएर ठाउँ नै अलग्गै देखिएको छ ।’ 

पोखरी नियाल्दै गरेका कमलविनायकका ५२ वर्षीय रामगोपाल दुवाल निकै खुसी देखिन्थे । ‘नगरपालिकाको आयोजनामा दुई वर्ष अगाडिदेखि हामीले ठाउँठाउँमा सरसफाइ गथ्र्यौं, यहाँ पनि दुई–तीनपटक ग¥यौँ । त्यति बेला यस्तो राम्रो बन्ला भन्ने सोचेका थिएनौँ,’ उनी भन्छन्, ‘यसले आन्तरिक पर्यटक पनि बढाउँछ र हामीजस्तो मर्निङवाक जानुपर्नेका लागि पनि राम्रो ठाउँ भयो ।’ 

भक्तपुरमा रानीपोखरीको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएसँगै अर्को एउटा पुरातात्विक सम्पदा अवलोकन गर्ने थलो थपिएको रानीपोखरी उद्घाटनमा सामेल स्थानीय बताउँछन् । 

नगरपालिकाबाट प्रकाशित ‘न्हू पुखू (रानीपोखरी) जीर्णोद्धार’ पुस्तकमा उल्लेख भए अनुसार, भक्तपुरको रानीपोखरी पुनर्निर्माणका लागि कुल २ करोड ५४ लाख ८३ हजार ५८७ रुपैयाँ खर्च भएको छ । पोखरीको पुनर्निर्माणमा २२ वटा टोलीका ८ सय ८४ जनाले श्रमदान गरेका थिए ।