अरुणाचल प्रदेशको विषयमा भारत र चीन फेरी आमने सामने, के हो पछिल्लो विवाद ?

काठमाडौँ । भारत र चीनबीच अरुणाचल प्रदेशको विषयमा फेरी एक पटक विवाद बढेको छ ।  चीनले फेरि एक पटक अरुणाचल प्रदेशलाई आफ्नो क्षेत्र दाबी गरेको छ । मंगलबार चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता माओ निङले जाङनान (अरुणाचल प्रदेश) चीनको हिस्सा भएको बताएपछि विवाद बढ्ने देखिएको छ । उनले चीनले भारतको अवैध रूपमा अधिग्रहण गरिएको अरुणाचल प्रदेशलाई कहिल्यै मान्यता नदिएको बताए ।

चीनको यो बयान सांघाई विमानस्थलमा भारतीय महिला पेम वाङजोम थाङडोकमाथि दुर्व्यवहार गरेको आरोपको प्रतिक्रियामा आएको हो । चीनले पेममाथि दुर्व्यवहार गरेको आरोपलाई पनि अस्वीकार गरेको छ ।

चीनको बयानमा प्रतिक्रिया दिँदै भारतीय विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता रणधीर जयस्वालले अरुणाचल प्रदेश भारतको अभिन्न र अविभाज्य अंग भएको बताए । चीनले जतिसुकै अस्वीकार गरे पनि सत्य परिवर्तन हुन नसक्ने उनले बताए । 

भारतले पेमको नजरबन्दको मुद्दालाई चीनसँग जोडदार रूपमा उठाएको छ । चिनियाँ अधिकारीहरूले महिलालाई किन नजरबन्द गरिएको थियो भनेर अहिलेसम्म स्पष्ट पारेका छैनन् । चीनको आफ्नै नियमहरूले २४ घण्टाको लागि भिसा-मुक्त ट्रान्जिटलाई अनुमति दिन्छ, जुन सबै देशका नागरिकहरूमा लागू हुन्छ ।

बेलायतमा बस्ने एक भारतीय महिला पेमले चिनियाँ अधिकारीहरूले उनको भारतीय राहदानी अवैध घोषित गरेको बताएकी छन् किनभने यसमा अरुणाचल प्रदेशलाई उनको जन्मस्थानको रूपमा सूचीबद्ध गरिएको थियो । उनी नोभेम्बर २१ मा लन्डनबाट जापान जाँदै थिइन् । सांघाई पुडोङ विमानस्थलमा उनको तीन घण्टाको ट्रान्जिट थियो । 

यस विषयमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता माओले महिलालाई कुनै जबरजस्ती, हिरासत वा उत्पीडन नगरिएको दाबी गरे ।

चीनले अरुणाचल प्रदेशलाई कहिल्यै भारतीय राज्यको रूपमा मान्यता दिएको छैन । यसले अरुणाचल प्रदेशलाई 'दक्षिणी तिब्बत' को हिस्सा मान्दछ । यसले भारतले आफ्नो तिब्बती क्षेत्र कब्जा गरेको र अरुणाचल प्रदेशको नाम परिवर्तन गरेको आरोप लगाउँछ । चीनले अरुणाचलका क्षेत्रहरूको नाम किन परिवर्तन गर्छ भन्ने कारण त्यहाँका एक अनुसन्धानकर्ताको भनाइबाट बुझ्न सकिन्छ ।

२०१५ मा, चिनियाँ सामाजिक विज्ञान प्रतिष्ठानका अनुसन्धानकर्ता झाङ योङपानले ग्लोबल टाइम्सलाई भने- 'परिवर्तन गरिएका ठाउँहरूको नाम सयौं वर्षदेखि चलिआएको छ । चीनले यी ठाउँहरूको नाम परिवर्तन गर्नु पूर्ण रूपमा जायज छ । प्राचीन समयमा, जाङनान (अरुणाचल प्रदेशको लागि चिनियाँ नाम) मा रहेका क्षेत्रहरूको नाम केन्द्रीय वा स्थानीय सरकारहरूद्वारा तोकिएको थियो । तिब्बती, लाहोबा र मोनबास जस्ता क्षेत्रका जातीय समुदायहरूले पनि बारम्बार ठाउँको नाम परिवर्तन गर्थे । जब भारतले जाङनानलाई अवैध रूपमा कब्जा गर्‍यो, भारत सरकारले पनि अवैध रूपमा ठाउँहरूको नाम परिवर्तन गर्‍यो । झाङले अरुणाचल प्रदेशका क्षेत्रहरूको नाम परिवर्तन गर्ने अधिकार चीनलाई मात्र हुनुपर्छ भनेर पनि भने ।'

अरुणाचल प्रदेश पूर्वोत्तरको सबैभन्दा ठूलो राज्य हो । यसले उत्तर र उत्तरपश्चिममा तिब्बत, पश्चिममा भुटान र पूर्वमा म्यानमारसँग सिमाना बाँड्छ । अरुणाचल प्रदेशलाई उत्तरपूर्वको सुरक्षा कवच मानिन्छ । चीनले सम्पूर्ण अरुणाचल प्रदेश दाबी गर्छ, तर यसको मुटु तवाङ जिल्लामा रहेको छ । तवाङ भूटान र तिब्बतको सिमानामा रहेको अरुणाचल प्रदेशको उत्तरपश्चिममा अवस्थित छ ।

महिला पेम वाङजोम प्रकरण

सांघाई पुडोङ विमानस्थलमा पेमलाई धेरै अध्यागमन अधिकारीहरू र चाइना इस्टर्न एयरलाइन्सका कर्मचारीहरूले गिज्याएको उनको दाबी छ । पेमले तीन घण्टाको ट्रान्जिट हुनु पर्ने कुरा १८ घण्टाको कष्टकर परीक्षामा परिणत भयो । उनले यस समयमा उनलाई उचित जानकारी, उचित खाना वा विमानस्थल सुविधाहरू प्रयोग गर्न अनुमति नदिइएको बताइन । ट्रान्जिट क्षेत्रमा फसेकी पेम नयाँ टिकट बुक गर्न, खाना किन्न वा एक टर्मिनलबाट अर्को टर्मिनलमा यात्रा गर्न असमर्थ भएकी थिइन् ।

पेमले अधिकारीहरूले उनलाई बारम्बार चाइना इस्टर्नमा नयाँ टिकट किन्न दबाब दिएको बताएकी छन् । अन्ततः, बेलायतमा रहेका एक साथीको सहयोगमा, पेमले सांघाईस्थित भारतीय दूतावासलाई सम्पर्क गरिन् र भारतीय अधिकारीहरूले उनलाई रात्रिकालीन उडानमा चढेर सांघाई छोड्न मद्दत गरेका थिए ।

उनले भारत सरकारलाई यो मुद्दा बेइजिङसँग उठाउन र अध्यागमन अधिकारीहरू र एयरलाइन्स कर्मचारीहरू विरुद्ध कारबाहीको माग गर्न र भविष्यमा अरुणाचल प्रदेशमा रहेका भारतीय नागरिकहरूले यस्तो समस्या भोग्नु नपरोस् भनेर सुनिश्चित गर्न आग्रह गरेकी छिन् ।

चीनले मे महिनामा अरुणाचल प्रदेशका २७ ठाउँहरूको नाम परिवर्तन

चीनले यस वर्ष मे महिनामा अरुणाचल प्रदेशका २७ ठाउँहरूको नाम परिवर्तन गर्‍यो। यसमा १५ पहाड, ५ शहर, ४ पहाडी पास, २ नदी र एउटा ताल समावेश छ। चीनले आफ्नो आधिकारिक वेबसाइट, ग्लोबल टाइम्समा पनि यो सूची जारी गरेको छ। यी ठाउँहरूको नाम मन्डारिन (चिनियाँ भाषा) मा छ। पछिल्लो ८ वर्षमा चीनले अरुणाचल प्रदेशका ९० भन्दा बढी ठाउँहरूको नाम परिवर्तन गरेको दाबी गरिएको छ ।

भारतीय विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता रणधीर जयसवालले चीनको नाम परिवर्तनलाई मूर्खतापूर्ण भनेका छन् । उनले भने, 'यसले कुनै फरक पार्दैन। चीनले नाम परिवर्तन गरेर रचनात्मकता देखाएको छ, तर अरुणाचल प्रदेश भारतको अभिन्न अंग हो ।'

चीनले आफ्नो दाबीलाई जोड दिने प्रयासमा अरुणाचल प्रदेशका शहर, गाउँ, नदी र अन्य क्षेत्रका नाम परिवर्तन गर्दै आएको छ । यस उद्देश्यका लागि यसले चिनियाँ, तिब्बती र पिनयिन नामहरू प्रयोग गर्दछ। यद्यपि, यी कार्यहरू भारतको अन्तर्राष्ट्रिय हैसियत बढ्दै गएको समयमा देखा पर्दछन् ।

सन् २०२३ मा, जब भारतले जी-२० शिखर सम्मेलनको क्रममा अरुणाचल प्रदेशमा बैठक आयोजना गर्‍यो, चीनले यस क्षेत्रका केही नामहरू परिवर्तन गर्ने घोषणा गर्‍यो। यसअघि २०१७ मा, दलाई लामाले अरुणाचल प्रदेशको भ्रमण गर्दा, चीनले २० ठाउँको नाम पनि परिवर्तन गर्‍यो । सन् २०२४ मा, चीनले अरुणाचल प्रदेशलाई आफ्नो क्षेत्र दाबी गर्दै ३० ठाउँको नाम पनि परिवर्तन गर्‍यो । हङकङ मिडिया हाउस साउथ चाइना मर्निङ पोस्टका अनुसार, यसमा ११ आवासीय क्षेत्र, १२ पहाड, ४ नदी, एउटा ताल र एउटा पहाडी पास समावेश थिए।

यी नामहरू चिनियाँ, तिब्बती र रोमन लिपिमा जारी गरिएका थिए । चीनले अप्रिल २०२३ मा आफ्नो नक्सामा अरुणाचल प्रदेशका ११ ठाउँको नाम परिवर्तन गरेको थियो। यसअघि चीनले २०२१ मा १५ र २०१७ मा छ ठाउँको नाम परिवर्तन गरेको थियो ।