बालबालिकाको बढ्दो स्क्रिन टाइम सहि हो या गलत ?

काठमाडौँ । एप्पलका पूर्व सीईओ स्टीव जब्स, जो आईप्याड सुरु हुँदा सीईओ थिए, उनले आफ्ना बच्चाहरूलाई यी उपकरणहरू प्रयोग गर्न नदिने बताएका थिए । बिल गेट्सले पनि आफ्ना बच्चाहरूको ग्याजेटहरूको प्रयोगमा सीमा तोकेको बताएका थिए । स्क्रिन टाइम अब नराम्रो समाचारको पर्यायवाची भएको छ । युवाहरूमा डिप्रेसन, व्यवहारिक समस्या र निद्राको अभाव जस्ता समस्याहरूको लागि यसलाई दोष लगाइन्छ ।

प्रसिद्ध स्नायु वैज्ञानिक ब्यारोनेस सुसान ग्रिनफिल्डले इन्टरनेट प्रयोग र कम्प्युटर गेमहरूले किशोरावस्थाको मस्तिष्कलाई क्षति पुर्‍याउन सक्छ भनेर पनि सुझाव दिएकी छिन् । २०१३ मा, उनले लामो स्क्रिन टाइमको नकारात्मक प्रभावलाई जलवायु परिवर्तनको प्रारम्भिक चरणहरूसँग तुलना गरिन्, जुन एउटा ठूलो परिवर्तन हो जुन मानिसहरूले गम्भीरतापूर्वक लिइरहेका थिएनन् ।

आज धेरै मानिसहरूले यो मुद्दालाई पहिले भन्दा बढी गम्भीरतापूर्वक लिइरहेका छन् । तर स्क्रिनको नकारात्मक पक्षको बारेमा चेतावनीले सम्पूर्ण तस्वीर नदेखाउन सक्छ । ब्रिटिश मेडिकल जर्नलको सम्पादकीयमा भनिएको छ, ब्यारोनेस ग्रिनफिल्डको मस्तिष्कको दाबी 'वैज्ञानिक तथ्यहरूको वस्तुनिष्ठ विश्लेषणमा आधारित थिएन र आमाबाबु र आम जनतालाई गलत दिशामा निर्देशित गर्‍यो।" अन्य बेलायती वैज्ञानिकहरूले स्क्रिन टाइमको खराब प्रभावहरूको बारेमा ठोस वैज्ञानिक प्रमाणको अभाव रहेको दाबी गरेका छन् । त्यसोभए के हाम्रा बच्चाहरूको स्क्रिन पहुँचको बारेमा हाम्रो चिन्ता जायज छ ?

के यो आँखाले देख्ने भन्दा पनि खराब छ ?

बेथ स्पा विश्वविद्यालयका मनोविज्ञानका प्राध्यापक पिट एचेल्स, स्क्रिन टाइमको हानिलाई समर्थन गर्न अपर्याप्त प्रमाणहरू छन् भन्ने विश्वास गर्ने वैज्ञानिकहरूमध्ये एक हुन् । उनले स्क्रिन टाइम र मानसिक स्वास्थ्यमा सयौं अनुसन्धान अध्ययनहरू, साथै युवाहरूको स्क्रिन बानीहरूमा ठूलो डेटाको विश्लेषण गरेका छन् । आफ्नो पुस्तक अनलक्ड: द रियल साइन्स अफ स्क्रिन टाइममा, उनले तर्क गर्छन्, मिडियामा हेडलाइन बनाउने अध्ययनहरू पछाडिको वैज्ञानिक प्रक्रिया प्रायः अपूर्ण वा गलत हुन्छ । उनी लेख्छन्- 'स्क्रिन टाइमको भयानक परिणामहरूको बारेमा बनाइएका कथाहरू ठोस वैज्ञानिक तथ्यहरूले समर्थित छैनन् ।'

२०२१ मा अमेरिकी मनोविज्ञान संघ द्वारा प्रकाशित एक अनुसन्धानमा यस्तै कुरा भनिएको थियो। विश्वभरका विभिन्न विश्वविद्यालयका १४ लेखकहरूले २०१५ र २०१९ बीच प्रकाशित ३३ अध्ययनहरूको विश्लेषण गरे । उनीहरूले स्मार्टफोन, सामाजिक सञ्जाल र भिडियो गेमहरूको प्रयोग मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको लागि 'धेरै जिम्मेवार' नभएको पाए ।
केही अनुसन्धानहरूले निश्चित रूपमा भनेका छन्, स्क्रिनबाट निस्कने नीलो प्रकाशले मेलाटोनिन हर्मोनलाई दबाउँछ, जसले निद्रामा कठिनाई निम्त्याउँछ । तर २०२४ मा विश्वभरका ११ अध्ययनहरूको समीक्षा गर्ने एक अनुसन्धानले निष्कर्ष निकालेको छ कि सुत्नुभन्दा एक घण्टा अगाडि स्क्रिन हेर्दा निद्रामा कुनै ठूलो समस्या हुन्छ भन्ने कुनै ठोस प्रमाण छैन ।

विज्ञानको समस्या

प्राध्यापक एचेल्सले स्क्रिन समयसँग सम्बन्धित धेरैजसो डेटा ठूलो समस्यासँग जुध्ने बताउँछन् । यो डेटा प्रायः 'सेल्फ-रिपोर्टिङ' मा आधारित छ, अर्थात्, अनुसन्धानकर्ताहरूले युवाहरूलाई उनीहरूले स्क्रिनमा कति समय बिताए र कस्तो महसुस गरे भनेर सिधै सोध्छन् । उनी यो पनि तर्क गर्छन्, यति ठूलो डेटा सेटको व्याख्या गर्ने लाखौं तरिकाहरू हुन सक्छन्। उनी भन्छन्, 'हामी सहसम्बन्धहरू हेर्ने बारेमा सावधान हुनुपर्छ ।

उनी गर्मी मौसममा आइसक्रिमको बिक्री र छालाको क्यान्सरका लक्षणहरू तथ्याङ्कीय रूपमा कसरी एकैसाथ बढ्छन् भन्ने उदाहरण दिन्छन् । दुवै घटनाहरू तातो मौसमसँग सम्बन्धित छन् तर एकअर्कासँग होइनन् । आइसक्रिमले छालाको क्यान्सर निम्त्याउँदैन । उनी एक सामान्य चिकित्सकको टिप्पणीबाट प्रेरित एक अनुसन्धान परियोजना सम्झन्छन् । डाक्टरले दुई कुरा याद गरेका थिए: पहिलो, उनी पहिले भन्दा धेरै युवाहरूसँग डिप्रेसन र चिन्ताको बारेमा कुरा गरिरहेका थिए र दोस्रो, धेरै युवाहरूले क्लिनिकको प्रतीक्षालयमा मोबाइल फोन प्रयोग गरिरहेका थिए ।

अनुसन्धानले पत्ता लगायो. फोन प्रयोग र मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बीचको सम्बन्ध थियो, अर्को महत्त्वपूर्ण कारक देखा पर्‍यो । डिप्रेसन वा चिन्ताबाट पीडित युवाहरू प्रायः एक्लै बढी समय बिताइरहेका थिए । अन्ततः, अध्ययनले संकेत गर्‍यो कि स्क्रिन समय मात्र नभई एक्लोपन यी मानसिक स्वास्थ्य चुनौतीहरूको वास्तविक कारण थियो ।

डमस्क्रोलिङ के हो ?

अमेरिका र बेलायतका अनुसन्धानकर्ताहरूले गरेको एक अध्ययनले ९ देखि १२ वर्ष उमेरका बालबालिकाहरूबाट ११ हजार ५०० मस्तिष्क स्क्यान, स्वास्थ्य मूल्याङ्कन र स्व-रिपोर्ट गरिएको स्क्रिन टाइम डेटाको विश्लेषण गर्‍यो । अध्ययनले पत्ता लगायो, स्क्रिन प्रयोगको ढाँचा मस्तिष्कको विभिन्न भागहरूमा कनेक्टिभिटीमा परिवर्तनहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ, तर स्क्रिन टाइमले मानसिक स्वास्थ्य वा संज्ञानात्मक क्षमतामा नकारात्मक प्रभाव पारेको कुनै प्रमाण फेला पारेन । यो अध्ययन २०१६ देखि २०१८ सम्म चलेको थियो र अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका प्रोफेसर एन्ड्रयू प्रिज्बिल्स्कीद्वारा निरीक्षण गरिएको थियो, जसले भिडियो गेम र सामाजिक सञ्जालको मानसिक स्वास्थ्यमा पर्ने प्रभावहरूमा व्यापक अनुसन्धान गरेका छन् ।

उनको अनुसन्धानले देखाउँछ, यी दुवै माध्यमहरूले मानसिक स्वास्थ्यलाई हानि पुर्‍याउनुको सट्टा फाइदा पुर्‍याउन सक्छन् । प्रोफेसर एचेल्स भन्छन्- 'यदि स्क्रिनले मस्तिष्कलाई क्षति पुर्‍याउँछ भन्ने कुरा सत्य भएको भए, यो यति ठूलो डेटा सेटमा स्पष्ट रूपमा देखिने थियो । तर त्यस्तो होइन । त्यसैले स्क्रिनको प्रयोगले मस्तिष्कलाई निरन्तर वा स्थायी क्षति पुर्‍याउँछ भन्ने धारणा अहिले सही देखिँदैन ।'

कार्डिफ विश्वविद्यालयको मस्तिष्क उत्तेजना विभागका प्रमुख प्रोफेसर क्रिस चेम्बर्स पनि यस रायसँग सहमत छन् । प्रोफेसर एचेल्सलाई उनको पुस्तकमा उद्धृत गरिएको छ, जसमा उनले भनेका छन्- 'यदि गिरावट आएको भए, यो स्पष्ट रूपमा देखिने थियो ।' प्रोफेसर प्रिज्बिल्स्की र प्रोफेसर एचेल्सले पनि केही अनलाइन जोखिमहरूको गम्भीरतालाई अस्वीकार गर्दैनन्, जस्तै अश्लील र हानिकारक सामग्रीको हेरचाह वा सम्पर्क । तर दुवै जना विश्वास गर्छन्, स्क्रिन टाइमको बारेमा हालको बहसले यसलाई अझ गोप्य गतिविधिमा परिणत गर्ने जोखिम छ ।

प्रोफेसर प्रिज्बिल्स्की चिन्ता गर्छन्, उपकरणहरू प्रतिबन्ध लगाउने वा तिनीहरूको प्रयोग सीमित गर्ने तर्कहरू उल्टो हुन सक्छन् । उनी भन्छन्, यदि स्क्रिन टाइमलाई धेरै कडाइका साथ निगरानी गरियो भने बच्चाहरूको लागि 'निषेधित' बन्न सक्छ । यद्यपि, धेरै असहमत छन् । बेलायतको अभियान समूह, स्मार्टफोन फ्री चाइल्डहुडले भन्छ, १४ वर्ष मुनिका बालबालिकाहरूलाई स्मार्टफोन नदिने र १६ वर्षको उमेरसम्म सामाजिक सञ्जाल पहुँच ढिलाइ गर्ने आफ्नो प्रतिज्ञामा डेढ लाख मानिसहरूले हस्ताक्षर गरिसकेका छन् । 

सान डिएगो स्टेट युनिभर्सिटीका मनोविज्ञान प्राध्यापक जीन ट्वेन्गेले अमेरिकामा किशोरकिशोरीहरूमा बढ्दो डिप्रेसनको अनुसन्धान गर्न थालेपछि, उनको लक्ष्य सामाजिक सञ्जाल र स्मार्टफोनहरू "यति खराब" थिए भनेर प्रमाणित गर्नु थिएन, जस्तो कि उनले वर्णन गर्छिन् । उनी अब विश्वास गर्छिन्, बच्चाहरूलाई स्क्रिनबाट टाढा राख्नु एक स्पष्ट निर्णय हो र आमाबाबुलाई बच्चाहरू र स्मार्टफोनहरू बीच सकेसम्म धेरै दूरी राख्न आग्रह गरिरहेकी छिन् । उनी भन्छिन-  'बालबालिकाको दिमाग १६ वर्षको उमेरमा बढी विकसित र परिपक्व हुन्छ, र स्कूल र मित्रताको सामाजिक वातावरण पनि १२ वर्षको उमेरमा भन्दा १६ वर्षको उमेरमा बढी स्थिर हुन्छ ।'

२०२४ मा प्रकाशित डेनिस अध्ययनमा ८९ परिवारका १८१ बालबालिकाहरू समावेश थिए । दुई हप्तासम्म, यीमध्ये आधा बालबालिकाहरूलाई प्रति हप्ता तीन घण्टा मात्र स्क्रिन समय दिइएको थियो र उनीहरूको ट्याब्लेट र स्मार्टफोनहरू सङ्कलन गरिएको थियो । अध्ययनले स्क्रिन मिडिया कम गर्नाले बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूमा मनोवैज्ञानिक लक्षणहरूमा सकारात्मक प्रभाव परेको र सामाजिक रूपमा सहयोगी व्यवहारमा सुधार आएको निष्कर्ष निकालियो, यद्यपि यसले थप अनुसन्धान आवश्यक रहेको पनि बताएको छ ।

यसैबीच, सहभागीहरूलाई स्क्रिन टाइम डायरीहरू राख्न आग्रह गर्ने एक ब्रिटिश अध्ययनले केटीहरूमाझ, सामाजिक सञ्जालको उच्च प्रयोग डिप्रेसनको भावनासँग बढी सम्बन्धित रहेको पत्ता लगायो ।

मिशिगन विश्वविद्यालयकी बाल रोग विशेषज्ञ जेनी राडेस्कीले दाना फाउन्डेसन जस्ता परोपकारी फोरमहरूमा बोल्दा बहसको सारांश प्रस्तुत गरिन्। उनले तर्क गरिन् कि अभिभावकहरूमाझ चिन्ता बढिरहेको छ । उनले मानिसहरूले यस मुद्दाको बारेमा कुरा गर्ने तरिकाले हामीलाई अनुसन्धान बुझ्न मद्दत गर्ने बारेमा कम र आमाबाबुलाई दोषी महसुस गराउने बारेमा बढी भएको बताइन ।

तर अहिले आधिकारिक सल्लाह स्पष्ट छैन। न त अमेरिकाको अमेरिकन एकेडेमी अफ पेडियाट्रिक्स न त बेलायतको रोयल कलेज अफ पेडियाट्रिक्स एन्ड चाइल्ड हेल्थले बच्चाहरूको लागि कुनै सेट स्क्रिन समय सीमा सिफारिस गर्छन् । अर्कोतर्फ, विश्व स्वास्थ्य संगठनले एक वर्ष मुनिका बालबालिकाहरूलाई कुनै पनि स्क्रिन समय दिनु हुँदैन र चार वर्ष मुनिका बालबालिकाहरूलाई दिनमा एक घण्टाभन्दा बढी समय दिनु हुँदैन भनेर सिफारिस गर्छ । यद्यपि, जब तपाईं यसको नीतिलाई ध्यानपूर्वक पढ्नुहुन्छ, यो स्पष्ट हुन्छ कि यसको उद्देश्य शारीरिक गतिविधिहरूलाई प्राथमिकता दिनु हो ।

यस सम्पूर्ण मुद्दाको एउटा ठूलो चुनौती भनेको अहिलेसम्म स्क्रिन समयको बारेमा कुनै ठोस वैज्ञानिक सहमति भएको छैन । यही कारणले गर्दा वैज्ञानिक समुदाय यसमा विभाजित छ । जबकि समाजमा बालबालिकाको स्क्रिन पहुँच सीमित गर्ने दबाब निरन्तर बढ्दै गइरहेको छ । र जब कुनै निश्चित दिशानिर्देशहरू छैनन्, के हामी असमानतालाई बढावा दिइरहेका छौं, जहाँ केही बालबालिका वयस्कतामा पुग्दा प्राविधिक ज्ञानी हुन्छन्, जबकि अरू पछाडि छोडिन्छन् र सायद यस कारणले अझ बढी कमजोर हुन्छन् ? जे भए पनि, धेरै कुरा दाउमा छ । यदि स्क्रिनहरूले साँच्चै बालबालिकालाई हानि पुर्‍याइरहेका छन् भने, विज्ञानले यसलाई प्रमाणित गर्नुपर्नेछ । त्यसमा वर्षौं लाग्न सक्छ ।

र यदि विज्ञानले अन्ततः भन्छ कि कुनै हानि छैन भने, हामी ऊर्जा र स्रोतहरू बर्बाद मात्र गर्दैनौं, तर बच्चाहरूलाई अत्यन्त उपयोगी हुन सक्ने उपकरणबाट टाढा राख्ने प्रयास पनि गर्नेछौं । यसैबीच, प्रविधि द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेको छ । स्क्रिनहरू चश्मा बन्दै गएका छन्, सामाजिक सञ्जालहरू साना समूहहरूमा संकुचित हुँदै गइरहेका छन् र मानिसहरूले गृहकार्य वा थेरापी जस्ता कुराहरूको लागि एआई च्याटबटहरू प्रयोग गरिरहेका छन् । अर्थात्, प्रविधि पहिले नै हाम्रो जीवनमा छ, चाहे हामी हाम्रा बच्चाहरूलाई यो गर्न दिऔं वा नदिऔं ।

-बिबिसीबाट